Lezing “Geldermannen en vrouwen” door Dick Schlüter15 december 2016 – Henk Westerik verwelkomt de bijna 40 belangstellenden in zalencentrum Kothman (Zuid-Berghuizen) en vraagt nog even aandacht voor de verschijning van de transcriptie van de marke boeken in maart 2017.

Daarna neemt Dick Schlüter ons mee naar het begin van de geschiedenis van de textiel in de 19e en 20e eeuw in Oldenzaal en de omringende gebieden m.b.v. foto’s en kaarten uit de Gelderman archieven van de Gemeente Oldenzaal en Museum het Palthehuis.

H.P. Gelderman (1782-1854), werkzaam als fabrikeur, verhuist in 1807 naar Oldenzaal om de steeds hogere invoerrechten te omzeilen. Er is dan nog sprake van een kleinschalige fabricage met veel thuiswevers (boeren).

Na de Belgische opstand in 1830 met hulp van b.v. de Nederlandse Handelsmaatschappij (gegarandeerde afname en goedkope leningen) worden nieuwe technieken uit Engeland (de schietspoel) geïntroduceerd, die een hogere productiviteit tot gevolg hebben. Een eerste voorbeeld van een fabrieksmatige opzet is b.v. de Stadsarmen fabriek (1845) in het voormalige Agnesklooster in Oldenzaal.

Wanneer de Nederlandse Handelsmaatschappij rond 1850 stopt met subsidiering en het bedrijf gaat verder onder de naam H.P. Gelderman en Zn.

H.P. Gelderman en Zn werkt samen met C.T. Stork in de eerste stoomspinnerij aan de Bentheimerstraat (1860). En zij blijken goed zicht te hebben waar het tracé van de spoorlijn Almelo-Salzbergen gaat lopen. H.P. Gelderman en Zn koopt gronden ver buiten de stad Oldenzaal en C.T. Stork doet hetzelfde in Hengelo langs de latere spoorlijn naar Zutphen.

In 1883 is de stoomspinnerij aan de Bentheimerstraat door brand verwoest maar 2 jaar later staat er achter het station een nieuwe spinnerij. H.P. Gelderman en Zn wordt één van de vier grootste textielconcerns in Twente.

Dick Schlüter laat ons m.b.v. een kaart van Oldenzaal uit 1870 zien dat in eerste instantie het aantal inwoners niet veel stijgt (nog veel arbeiders woonachtig in de omringende dorpen). Vanaf begin 20e eeuw ontstaan de arbeiderswijken in en rond Oldenzaal en neemt de bevolking toe.

Door steeds verdere mechanisering ontstaat een overaanbod van arbeidskrachten bij steeds lagere lonen. De bedrijfswinsten stijgen en worden b.v. door H.P. Gelderman en Zn geïnvesteerd in de aankoop van woeste grond van de voormalige marken voor ontginning (bosbouw) of de bouw van villa’s en parken, die als het ware nog een krans vormen rond Oldenzaal.

De spanning tussen steeds rijkere textielfamilies en arbeiders met een steeds afnemende welstand groeit en maakt zo de weg vrij voor het socialisme. In 1893 wordt de Nederlandse RK Textielarbeidersbond opgericht. Hoewel H.P. Gelderman en Zn liever de politiek en vakbond buiten de poort hield, werd deze bond mede door de steun van de RK Kerk getolereerd. In 1922 vindt een loonverlaging plaats en daaropvolgend een staking bij van Heek. De Twentse textielbedrijven vormen één front en sluiten de bedrijven. Hoewel bonden na een paar maanden (noodgedwongen omdat de stakingskas bijna leeg is) akkoord gaan, roept deze feodale wijze van doen toch veel vragen op in het land en uiteindelijk krijgt het werken in de Twentse textiel een slechte naam.

Vanaf 1931 zijn er geen stakingen maar als H.P. Gelderman en Zn verlies lijdt, vallen er ontslagen.

De jaren voor de WO2 zijn zeer winstgevend door de export naar Indië (in 1938 zelfs de gehele productie). Tijdens WO2 is er weinig productie maar wordt (net als in WO1) winst gemaakt door de verkoop van voorraden. De fabrieken komen zo goed als ongeschonden uit de WO2 en de productie wordt hervat en er is een grote inhaalvraag.

Maar in 1948 wordt Indië zelfstandig en verliest H.P. Gelderman en Zn de winstgevende exportmarkt. Het lukt niet om vergelijkbare nieuwe markten aan te boren. Bovendien wordt het steeds moeilijker arbeiders te werven mede door de lage lonen en de slechte naam. Door efficiency verhoging (onderzoeken Berenschot) en scholing (Fabrieksschool in Enschede) lukt het nog jaren om een bescheiden winst te behalen. Het arbeidstekort wordt opgelost door de komst van Spanjaarden en Italianen (1961), later ook Turken.

In 1965 adviseert de Raad va Toezicht liquidatie van de onderneming maar de familie Gelderman wil hieraan niet meewerken in jaar dat het bedrijf 100 jaar bestaat. De politiek helpt met leningen tegen lage rente en via de gemeente Oldenzaal doet H.P. Gelderman en Zn een beroep op sociale voorzieningen (ontslagen arbeiders in dienst bij Sociale Werkplaats van de gemeente). De bedrijf wordt weer winstgevend en toenmalige directeur Tony Gelderman verkoopt H.P. Gelderman en Zn aan Nijverdal – Ten Cate voor 25 miljoen gulden, een mooi resultaat voor de familie (60% van de aandelen).

Onder de nieuwe eigenaar in de fashion markt gaat het de eerste jaren redelijk totdat het modebeeld drastisch wijzigt (spijkergoed). In 1981 volgt sluiting van H.P. Gelderman en Zn.

Tijdens zijn lezing heeft Dick Schlüter nog aandacht gevraagd voor de sociale betekenis van H.P. Gelderman en Zn in Oldenzaal. Men liep niet voorop zoals C.T Stork in Hengelo maar regelde wel al vrij snel kinderarbeid (na 14e jaar en onderwijs genoten) en diverse werknemersverzekeringen. In 1946 was de 1e CAO en in 1953 de wet op de OR (hoewel dat niet zoveel voorstelde bij H.P. Gelderman en Zn). H.P. Gelderman en Zn liet een zwem – badinrichting bouwen, ondersteunde de protestantse Hofkerk en vele verengingen via renteloze leningen.

Volgens Dick Schlüter is de rol van de familie Gelderman in WO2 onderbelicht en de familie is hierover ook altijd terughoudend geweest. In feite waren zij de positieve uitzondering tussen de andere textiel families, hoewel Joodse collega’s wel werden geholpen. Joan en Chris Gelderman waren actief betrokken in het verzet en betaalden daarvoor een hoge prijs. In de fabriek was een geheime opslag, er werd mondjesmaat aan de bezetter geleverd en er werd van alles gedaan om arbeiders onmisbaar te laten verklaren.

Dick Schlüter heeft verschillende interviews gehad met ex-werknemers en in zijn boek “Geldermannen en vrouwen” wordt hiervan uitgebreid verslag gedaan. Ook Philip Gelderman heeft een boek geschreven over de geschiedenis van de textiel fabriek een meegewerkt aan een documentaire hierover. 

{backbutton}